Kemâlü’l-Kiyâse fî Keşfi’s-Siyâse

“Eslâfa ta‘arruz ve i‘tirâz etmek meslek-i hakîrâneme muhâlif ise de menfa‘at-i devlet ü millet her şeye müreccah olduğundan ma‘a’l-ıztırâr bu yolda serd-i güftâr ediyorum. Cenâb-ı Hak, kusûrumu hulûs-i niyetime bağışlasın.”

İbnülemin’in diğer eserlerine nisbetle Kemâlü’l-kiyâse fî keşfi’s-siyâse biyografik, bibliyografik son eserlerinden önceki döneme tekābül eden bir eserdir. Eserin telif edildiği yıllar II. Abdülhamid’in saltanatı ve fakat İttihad ve Terakki’nin etkisini artırdığı, II. Meşrutiyet’in ilanına yakın bir dönemdir. Aydınların birçoğunun muhalif bir tutum benimsediği; ittihad, hürriyet, meşveret gibi terimlerle birlikte kanun, ıslah, müsâvât, medeniyet gibi meselelerin tartışıldığı ve bu konuların ağırlıklı olduğu metinlerin neşredildiği yıllardır. İbnülemin’in bu iklimde telif ettiği Kemâlü’l-kiyâse fî keşfi’s-siyâse’nin adı kalıp olarak yukarıda zikredilen terim ve tartışmalara atıf yapmaktan ziyade klâsik eserlerin isimlerine yakın durmaktaysa da -sorun ve imkânlarıyla birlikte- bu dönemin tartışmalarına farklı bir zâviyeden bakabilme çabasının mahsulüdür. 

İbnülemin’in 1323 (m. 1906) tarih kaydıyla telif ettiği Kemâlü’l-kiyâse fî keşfi’s-siyâse ise müellif nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde bulunan ve bugüne kadar neşredilmemiş eseridir. Bir mukaddime ile tarih, tedbîr-i mülk, diplomasi, askeriye ve çeşitli konulara dair fıkralar olmak üzere beş bâbdan müteşekkil bu eser; Doğu’dan Batı’ya, mâzîden devrine kadar birçok şahıs ve metne atıfla bunların mülahazalarını muhtevidir. Siyasetnâme türü metinler devrine göre farklılık göstermekle birlikte hükümdar, vezir, ordu, hazine, reaya başlıkları etrafında şekillenir.